Rijtuig SS D441

De D441 is een schaalmodel van een 3-assige bagagewagen in de uitvoering van de Staats Spoorwegen, een voorloper van de huidige NS. Dit rijtuig is gebouwd aan de hand van de originele tekeningen van de Staatsspoor rijtuigserie D441-498 die vanaf 1909 werden gebouwd bij verschillende fabrieken in Nederland en Duitsland.

De middenas is schuivend uitgevoerd en kan in totaal 15 millimeter heen en weer. Dit is voldoende om bogen met een straal van 12 meter probleemloos te kunnen doorlopen.  

De wagen heeft het uiterlijk van de SS D441, maar is van binnen vooral functioneel gebouwd. Hij is voorzien van een pneumatisch remsysteem dat compatibel is met het overige Nienoord-materieel, en is ingericht om als stuurwagen dienst te kunnen doen achter tenderlocomotieven. Daartoe is het rijtuig uitgerust met ondermeer een remkraan, remluchtreservoir, watertank en een accu. Verder is er voorzien in een afneembaar zitje en een opbergmogelijkheid voor stookgereedschap, olie en andere benodigdheden.

In een trein op Nienoord mag er nooit meer dan één remkraan aanwezig zijn, dit om te voorkomen dat als met de ene remkraan wordt geremd, een andere de remlucht weer afblaast als die toevallig in de stand lossen zou staan. Om SS D441 toch in een trein te kunnen meenemen die al elders een remkraan heeft, is een afsluitkraan aangebracht waarmee de remkraan buitendienst gesteld kan worden. Zo is de wagen inzetbaar in combinatie met ander Nienoord materieel, als stuurwagen achter een tenderlocomotief of bijvoorbeeld als extra wagen bij de opleiding van nieuwe stoommachinisten.  

Het origineel

Deze bagagewagen is gebouwd naar voorbeeld van de D400 bagagewagens die de Staats Spoorwegen aan het begin van de 20e eeuw liet bouwen. De wagen heeft een uitbouw aan beide zijkanten, en een uitkijkpost op het dak. De hoofdconducteur/ treinbegeleider kon van hieruit de hele trein overzien en indien nodig ook remmen. Achterop de wagen zit een trap om bij de hooggeplaatste lantaarnsteunen te komen. Er zit voor en achter een deur en overloop plaat om door de trein te lopen. Dat kon ook buitenom, over de doorlopende treeplanken. Onder de wagen zitten 2 gastanks, destijds voor de gasverlichting.

De eerste tien bagagewagens van dit type werden in 1909 in dienst gesteld voor inzet in de internationale sneltreinen. Daarbij konden ze gekoppeld worden aan de 4-assige rijtuigen met vouwbalgen, de doorgangswagens. Pas enkele jaren later liet de SS 4-assige bagagewagens met vouwbalgen bouwen en werden deze wagens uit de belangrijkste D-trein diensten gehaald. Ze bleven echter geschikt voor buitenlands verkeer en werden hierbij ook nog vaak ingezet (vooral met vierassers). Later zakten deze wagens wat meer af naar o.a. stoptreinen maar ze bleven ook onmisbaar voor vele treinen met vierassig materieel. Eind jaren '30 werden ze praktisch in alle treinsoorten wel gebruikt. Zo reden ze ook in lokaaltreinen bestaande uit o.a. oud NCS materieel. Door de omvang van de serie kon men ze bij praktisch overal aantreffen. De laatste exemplaren reden na allerlei aanpassingen en verbouwingen in de jaren zestig, zeventig nog rond in goederentreinen.

De schuifdeuren zijn niet functioneel

De bouw van de SS D441 Bagagewagen

De SS D441 Bagagewagen is in 2020 gebouwd door Alex Bultje†.  Tijdens de bouw heeft hij hierover een prachtig verslag geschreven.  Daarin wordt vanaf de eerste onderdelen voor het frame tot en met de laatste details van de opbouw uitgebreid uit de doeken gedaan wat er allemaal komt kijken bij de bouw van een dergelijk rijtuig. Het voordeel van Coronajaar 2020 was dat hij veel tijd had om te bouwen, zodat deze prachtige wagen ongekend snel tot stand gekomen is. 

Na zijn overlijden is met de nabestaanden overeengekomen dat SS D441 aan de collectie van Nienoord Spoorwegen zou worden toegevoegd.

Historie van de serie SSD 400 Bagagewagens

De eerste tien bagagewagens van dit type werden in 1909 in dienst gesteld voor inzet in de internationale sneltreinen. Daarbij konden ze gekoppeld worden aan de vierassige rijtuigen met vouwbalgen, de doorgangswagens. Pas enkele jaren later liet de SS vierassige bagagewagens met vouwbalgen bouwen en werden deze wagens uit de belangrijkste D-trein diensten gehaald. Ze bleven echter geschikt voor buitenlands verkeer en werden hierbij ook nog vaak ingezet (vooral met vierassers).

Het meest werden ze echter gebruikt voor de binnenlandse sneltreinen met drie- en vierassig coupe materieel. Nadat NS nieuwe stalen bagagewagens liet bouwen in de jaren '30 zakte deze drieassers wat meer af naar o.a. stoptreinen maar ze bleven ook onmisbaar voor vele treinen met vierassig materieel. Eind jaren '30 werden ze praktisch in alle treinsoorten wel gebruikt. Zo reden ze ook in lokaaltreinen bestaande uit o.a. oud NCS materieel. Door de omvang van de serie kon men ze bij praktisch overal wel aantreffen.

De hoge uitkijk kast was niet langer noodzakelijk voor de treindienst door het wijzigen van voorschriften in de jaren '30 en na 1935 werd daarom, als een grote herstelling hieraan nodig was, soms de hele hoge kast verwijderd. Daarbij moest dan ook het interieur worden verbouwd. Dit gebeurde in ieder geval bij D 4036 (Dg 3918), D 4055 (Dg 3932), D 4088 (in 1945 naar Roemenië, in 2004 naar spoorwegmuseum), D 4098 (Dg 3969).

In 1948 werd als proef NS D 4094 (later Dg 3966) verbouwd waarbij de hoge kast en de zijkasten werden verwijderd. De wand tussen de roldeuren werd vrijwel geheel opnieuw opgebouwd, net als het interieur. De ombouw was vrij ingrijpend maar is uiteindelijk bij minstens 3 wagens uitgevoerd waar onder D 4078 (Dg 3953).

Een andere meer eenvoudige wijze om de levensduur van de slijtage gevoelige hoge- en zijuitkijken te verlengen was het bekleden met plaatijzer na 1935. Soms werd het hondenhok verwijderd dat al jaren niet meer gebruikt werd en werd de deur hiervan dichtgemaakt. Uiteindelijk bepaalde de toestand van de wagen bij binnenkomst in de werkplaats min of meer wat er mee ging gebeuren. Men wilde met zo min mogelijk kosten de wagens op de baan houden.
Midden 1951 werd een deel van deze wagens aangewezen voor dienst in goederentreinen. Daartoe werden ze vernummerd en van een kolenkachel voorzien. Goederentreinen hadden immers geen doorgaande stoomleiding waardoor de aanwezige stoomverwarming niet langer bruikbaar was. De wagens D4001-4061 kregen bij deze aanpassing de nieuwe nummers Dg 3901-3940. In februari 1952 werd besloten ook de resterende wagens aan te wijzen voor goederendiensten als NS Dg 3941-3969. Door oorlogsomstandigheden, ongevallen enz. waren na de oorlog 29 exemplaren verdwenen. Na 1956 vervielen de gastanks omdat NS stopte met gebruik van gasverlichting. Voortaan gebruikte men in de wagen alleen nog losse batterijlampen.

Nummering
Staatsspoor NS na 1924 Bouwjaar
SS 401-410 D 4001-4010 1909
SS 411-420 D 4011-4020 1910
SS 421-440 D 4021-4040 1912
SS 441-488 D 4041-4088 1914
SS 489-498 D 4089-4098 1915

De eerste 10 wagens werden geleverd met gasgloeilicht en hadden de roldeur aan beide zijde op ca. 750mm vanaf de hoek. Bij de overige wagens werd dit ca 1500mm. Deze kregen alle bij levering persgas verlichting.

Afvoer
Rond 1955 gingen de meeste wagens buiten dienst na de instroom van de nieuwe stalen Dg bagagewagens. In 1957 waren de volgende wagens nog in dienst, alle voor goederentreinen:
3907, '21, '27, '29, '32, '35, '39, '41, '42, '45, '53, '54, '56, '58, '63, '69. De meeste hiervan werden in 1958 afgevoerd. De laatste 3 wagens waren D 3950 (1962 niet verbouwd), 3953 (1960, was omgebouwd zonder huisje en uitkijken) en 3969 (1960, zonder hoge kast).

Wijzigingen
1922: Laag gelegen luchtslangen
Lage sluitseinijzers volgens RIC
1923: Lijnogen op dak vervallen, handgreep op dak hoge uitkijk vervalt
1926: Trap met handgrepen op kop en overloopplank aan dak vervallen
1930: Aanbrengen extra haak voor roldeursluiting
1945: Lange treeplanken vervallen na revisie
1951: Aanbrengen kolenkachel, bij vrijwel alle wagens de kopdeuren vastzetten. Daarbij vervielen de steuntjes naast de deur, de overloopplaat en de deurkruk.
1956: Gastanks verwijderd na revisies

Bron: Bovenstaande informatie over de historie over de bagagewagen is afkomstig van de site van Maykel Kastelijn: www.mkmodelbouwstudio.nl. Deze studio heeft een tal van bouwkits ontwikkeld voor locomotieven, rijtuigen en wagons in de schalen 1:87(H0) en 1:45 (spoor 0). Daarnaast kun je er schilderspullen en opschriften kopen.